Avakirina neteweyekê

  Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

 07. Jan. 2013

 Bê guman pêdabûna kesayetiya mirov li ser rûyê vê zevînê, gava serekîn û bingehîn bû, ji pêdabûna civaka mirovî re, ji ber ku ev civak ji mirovan pêda bûye, û derketina kesayetiya mirovî di gerdonê de bûyereke gelek mezin bû di nêv sirûştê de, mirov ji ajalan pêda bûye an Xwedê ew li gor baweriyên olî  bi taybetmendiyekê afirandiye, ciyê gengeşiyeke dûrokî ya dirêj e, hema pêdabûna civaka mirovî û avabûna kesayetiya civakê, wekî mestirîn bûyerên pêşketina mirovî ye. Di vê yekê de zanayên kesayetiyê û yên civaka mirovî, çi bawermend çi bêbawerî, yekdeng in. Guman tê de nîne

Mirov dema bi serê xwe be, ew tenha li ser pêdiviyên xwe yên rojane, wekî xarin, vexarin, xweparistin ji ajalan, ji dûpişk û maran, ji xumxuma ewiran û lêdana birûskan, bi ser ve jî ji bo bicîhkirina razanga xwe, teviya dema xwe derbas dike, lê gava ew bi jin û zarok be, ew bi bira û xang be, ew êdî ne tenha xemwarê xwe ye, ew xema malbata xwe jî dikişîne û lew re ew dibe mirovekî civakî

Pişt re ew malbat fireh dibe, zar û zêç bêtir dibin, û bi wê firehbûnê re histobariya mirovê ku berê bi serê xwe bû, mestir û balatir dibe. Ew binzor dibe bo pêdakirina têkiliyên civakî di nêvbera xwe û wan endamên civaka piçûk de, ya ku li derdora wî ye, bizavên curecure bike. Histobarî di komika mirovî de tên parvekirin û bi wê parvekirinê re deselatdariya civakî jî pêda dibe û herku firehtir dibe bêtir têye li saz xistin, têye organîzekirin. Çembera nasyarî û zanîna mirovî jî firehtir dibe, û bi zanîn û nasyariyê civak pêş dikeve û hêzdartir dibe. Bêguman pevçûn di nêv endamên komikê de jî pêda dibin û di pevçûnan de yên hêzdartir hêzingiyê, deselatê û bavtiya komikê dikin. Pejirandina encamên pevçûnan û parvekirina histobariyan jî serohat û traditionan pêda dikin. Di çanda civakî de heram (qedexe an berbestî) û helal (Ne qedexekirî an serbestkirî) tên naskirin û ji hevdu cihê dibin, zagon (Yasa) pêda dibe. Wilo em dibînin, ku civaka mirovî ya li darxistî, bi deselatî û histobariya civakî, bi çanda civakî, bi zagon û yasa û ol ava dibe

Ji ber ku di zimanê Kurdî de, tevî ku ew zimanekî rast fireh e, pirtûkên li ser „Zanîna civakî“ nînin, lew re em ê di gotara xwe de pêrgî hinde astengiyan bên, û ji ber kêmbûna bêjeyên pêwîst û ravend bo şirovekirina mijarê: Avakirina neteweyekê, em ê binzor bibin wan pêda bikin, lê wê li gor bend û bingehên zimanê kurdî bin, wê asan bêne têgihîştin

Mirov ji ku hatiye

Li gor ol û baweriyên dînî, mirov ji aliyê Xwedê ve, ku kesek an tiştekî wekî wî nîne, mirov ji axê pêda kiriye û ji ruhê xwe nefesek daye wî, ew mirov bi navê Adem bû, ew kiriye serdestê hemî afirindiyan û ji giş melekan xwestiye, ku ewan serî ji Adem re deynin ‘Secdê bikin’, gişan ew ferman pejirandiye, tenha Iblîs  ‘Şeytan’ nepejirandiye û gotiye, ku ew ji agir e û agir ji axê bi hêztir e û paqijtir e. Pişt re Xwedê ji Adem re jinek pêda kiriye, ku li gor oldarên Israîliyan, ew jin ji parsûyên Adem e, û ew jina ku bi navê Hewa bû, li gor dîtina wan Israîliyan, bûye egera derkirina mirov ji behiştê. Temenê mirovatiyê jî li ser rûyê zevînê, di “Israîliyatan” de, nagihîne 15000-20000 Sal

Di nêvbera vê nêrînê û ya Islamê de ciyawaziyek heye, ji ber ku di Qurana pîroz de Iblîs herdukan dixapîne, hem Adem û hem Hewa, wilo jî jin nebûye egera xapandina Adem, ew bi xwe jî ketiye davka Şeytên. Ya dî ewe ku, mirov li gor Qurana pîroz demeke pir dirêj ji demê jiyaye, û tew nehatibû bi lêvkirin. Gava Xwedê xwestiye mirov pêda bike, ew viyana xwe li ber melaîketan tîne zimên û dibêje ku ew ê mirov pêda bike, melaîket bo Xwedayê xwe gotineke nêzîk vê dibêjin:” Ma tu yê wî yekî pêda bikî, ew ê ku xûnê dirijîne û zevînê diqerijîne

Mamhostayê zanînên Quranê, Prof. Dr. Gaborî, dibêje ku nedûr e mirov berî Adem bi milyonan sal jî hebûn, ji ber ku melîket ji ku ve dizanin, ku mirov xûnrêj û zevînqerêj in. Mirov ên berê hebûne, hema xûna hevdu rijandine, zevîn qerêj kirîne û hevdu qirkirine, lê em, mirovên niha, ji pişta Adem in

Li gor zanîna mirovî, ku ji zû ve pirsin mezin li ser kok û maka mirov hatîne pirskirin, ev pêvaçûya mirovî, ji pêşkeftina hinek nijadên ajalî pêda bûye û pêş ve hatiye

Hîn di dema Fînîkqiyan de, ku niştê wan Lubnan a niho bû, ger û çûyîneke bi navê (Hanno) heye, ew Hannon, ku di sala 520 Berî Zayînê de, ji Qurtaxe an Qirtaje bi 60 keştiyan derketiye, rûyê xwe daye Marakêş, û di Atlantîk re heta çemê Zêr, ku jê re (Rio de ORO) dibêjin, pişt re heta çemê Senîgal çûye,li hinek welatên Afrîka mirovin wekî Gorêlla dîtine, çend kes ji wan bi xwe re li keştiyên xwe bar kirine, lê di zireyê de ewan kuştine û tenha çermêd wan bo pûtperestgeha Yûnû bi xwe re anîne

Helbestvanê ereb ê navdar, Ebûlela Elmeerrî (973 -1057), di helbesteke xwe de dibêje, ku tiştê xelk heyret kiriye, ewe ku ajalek ji hişkiyê pêda bûye. Hinek dibêjin ku  mebesta wî pêdabûna mirov e. Ji xwe Ebûela Elemeerrî bi ol û dînan bawer nedikir û li ser wan helbestin balkêş vehûnandine

Berî Darwîn bi sedan sal, civaknas û dûrokvan Ibin Xeldon (1332-1382), seriyê xwe bi mijara pêdabûna mirov êşandiye, ew asoyê jêrîn ê pêdabûna mirov bi asoyê bilind ê ajal „Heywan“ ve girê dide, û li ser pêdabûna mirov ji meymûnan tîne zimên. Dîtinên Ibin xeldon pir pêşdatirin ji derxistina kelexoyên mirovê „Naynderthal“ û mirovê „Cawî“, ku jêre pithecanthropus Erectus“ dibêjin

Lê çendîn zanîn pêş ve çûye jî, kesek nikane bi cîh bike, ku ew dîdarê va Pêvaçûya demdirêj a civaka mirovî ye, ji ber hindê jî, gelek dîtin û nasyarî tev li fantaziya zanyaran dibin, hema roj bi roj, paş evqas pêşkeftinên mezin di zanînên civakî û mirovnasînî de, û bi taybet zanînên DNA û kompûterên hêzbilind, mirovatî gav bi gav ber bi wê rastiyê ve nêzîk dibe, ewa ku mirov ji yek nijad û yek jêder dizane

Qurana Pîroz jî, gotineke wekî vê dibêje, ku mirov yek netewe bûn, ol û baweriyê ewan ji ser hev belav kirin

                                                                                                         ((Bermayê gotarê heye))

Nijadên mirovî -1

  Avakirina neteweyekê – 2

  Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

 05. 02. 2013

Tevî ku Xwedayê cîhbilind, di Qurana pîroz de dibêje, ku mirov giş ji Adem in û Adem ji axê ye, dîsa jî hinde dûrokvanên Musilman, wekî Elmesûdî vê yekê li gor fantaziyên xwe dide qelemkirinê û dibêje, ku ‚Kurd‘ ji nijadê „ên Gonê“ ne, ji neslê „Cinn“ hatîne, û nijadperestên Tirkan dibêjin ku Tirk ji nesl û nijdê gur in

Ji wan fantaziyên erzan jî, gotina Elmesûdî, ku egera ciyawaziya rengên mirovan ji hev û din, ewe ku melekê mirinê, Izraîl ê Xwedê teala ew şandibû bo ji wî re axê bîne, da ew mirov jê pêda bike, ji her şêweyekî axê hinek anî, ji reş, ji sor, ji sipî û zer, û ji ber wê yekê mirov jî rengareng in

Mixabin, di dûroka mirovatiyê de, gelek nêrîn û dîtinên çewt û nebaş di nêv mirovan de belav bûn, ewên serdest dixwastin bidin pejirandin, ku xûna wan şîn e, ne wekî ya mirovên bindest sor e, hinek „Rûmetdaran“ li Ewrûpa, digotin ku gel û mirovên binzorkirî ji nijdê „H’am“ in, ewê ku –li gor nêrîna wan a çewt – ji aliyê pêxember „Nûh“ ve hatibûn kolekirin, hinekan jî, û bi taybet ji Almanan, xwe ji nijdê zormendên bajêrê berxwedanê yê navdar „Troya“ didîtin, û li Firensa Firenkiyan xwe bi kurê lehengê navdar Hêktor ve girêdidan. Gava Nikolas Frḗret bizava xwe kiriye, va çewtiya dûrokî tazî û pûç bike, Firenkiyan ew di sala 1714ê de xistin zindana Bastîl a navdar. Li Rûsiya jî xanima Imperator Elîzabeth dûrokvanê Alman Müller avête zindanê, gava wî di sala 1749ê de bi cîh anî, ku Urus ji nijdekî Fînî-Teterî ne

Van hevnizimkirinên nijaperest pevçûnên xûnî, qirkirinên nijadî û cengin wêrankar di cîhanê de pêda kirin. Hinek siyasetmend û nivîskarên Firensî, ceng û pevçûnên di navbera deselatiyên şahanî de, li Ewrûpa, wekî neyartiyeke sirûştî ya nijadan didîtin. Wan nijadên xwe Latînî bilindtir ji nijada germanî dizanîn û Alman wekî nijadekî hov ê li şûn mayî di şaristaniyê didan nasîn. Tersî wan jî Almanan xwe wekî nijadeke „Arî“ ya pir paqij, zîrek, zana, û xûnpaqij dinasîn, û hemî gelên cîhanê di bin xwe re didîtin. Ev baweriya çewt û nemirovane, li ba partiya Nazî, ya ku Adolf  Hitler rêberê wê bû, di navbera 1933 û 1945 de, bû ramiyariyeke neteweyî ya tund û tûj, û ew polîtîk bû egera kuştina 55 milyon mirov, di cenga cîhanî duwê de, û bû egera çêbûna Holokoust , a ku tê de bi milyonan Ciho hatîne qirkirin, çi bi kuştinê û çi bi sotandinê di eytûnên agirî de û çi jî bi rêya çekên kîmî. Egera serekîn a cengên li dijî neteweya Kurd jî, ku ji dema Umewiyan ve, ta niha çêbûne, nijadperestiya sultan û padişahên ne Kurd bû, an jî ew nijadperestî çarîkek bû ji talankariya aborî ya niştê kurdan re. Li hember wan hêrişan, em dibînin, ku helbestvanekî bi navê Elmutewekkîlî di dema Ebbasiyan, bi Erebî bang li Ereban dike, dibêje

„Ez  ji neslê Cem im, û hilgirê jêmayê padişahên Ecem im“

„Bi min re alaya Kawiyan heye, û ez ê bi wê serweriya giş neteweyan bikim“

„Ez ê bala hilkişim, bi tîjka qelem û ya şûr ez ê bi serkevim“ 

Helbesta wî wilo tund serbilindiya nijada xwe tîne zimên, û pişt re Ereban erzan dike, heta zarowên Benî Haşim, ku pêxemberê Musilman , Muhemmed, silav û selewat lê bin, ji wê malbatê ye, dibêje

„Bibêje bo Benî Haşim tevan, ewên ku soz û peymanan naparêzin“

„De vegerin herin Cezîreya xwe, da hûn marmaroşk û kuliyan bixun“

Nivîskarê amerîkî yê navdar Mark Twain (1835-1910) di pirtûka xwe de „Ewên bêgunah li derve“, ku sala 1869ê hatiye belavkirin, li ser gera xwe di Rojhilata Navîn û Türkiyê de, gelek gotinin nebaş û nexweş li ser gelên Musilman dibêje, ew nijadê Ereban bê hiş, bê mirovatî, bê wijdan, bê şaristanî û bê paqijî, dide xuyakirin, lê gava li ser Fillehan li Filestanê, di bajêrê Al-Nasire de, ku ewana jî ji nijadên Ereb û gelên herêmê ne, dipeyive, ew dibêje ku Filleh çendîn paqijin, tew li ba  mêş, kêç û sipî nînin, ne jî ewana wekî Ereban li ser pişta suwar dibin, tew hêştirên qerêj, ên dikine pirepir, li ba wan nînin. Li ser va reşkirina nijadî ya neteweyekê, ku tenha ji ber ola wê çêbûye, pirtûka  rojnamevan û nivîskar Robert Dreyfuss, di sala 2005ê de, bi sernavê „Lîska Şeytên“  belav kiriye, xweşik radiweste

Li Firensa, Belçîka jî, pir ji mêj ve, hinek kesên ku puf agirê nijadperestiya neteweyî kirîne, berî derketina Adolf  Hitler bi nêrînên xwe yên Nazî, ji zû ve hebûn, da agir gurrtir û hêgîntir bibe, wekî Mirquet û Pergameni, ku herdu zanayin mezin bûn, gelên Firensî û Ewrûpî, li dij Almanan dihurhitandin, û wilo didan xuyakirin, ku Alman gelek şeryar in, talankar in, koledar in, dizkar in, ji nijadekî nerûmetdar û mirovnehez in

Li ba Ingilîzan, ku gelek ji wan bi serketina nijada „Ingilo-Saksonî“ bawer dikin, kîn û neyartî û nevîneke bê wekanî, di dev û sîngên wan de, li hember gelên Irlendî-Kiltî hebûn. Hîn di sala 1913ê de, şêwirmendê „kanzlerê“ almanî Theobald von Bethmann Hollweg li ser pêdabûna pevçûneke xûnî ya fireh û mezin, di nêvbera nijada „Arî“ ya gelê Alman û nijadên dî yên ku ne Arî ne, li ber serdar û serleşkerên xwe bi aşkereyî peyivî bû, û ji ber wê yekê li gor dîtina wî, pêwîst bû ku Alman bêtir çek ê debanan bo leşkerê xwe amade bikin û leşkerê xwe hîn bêtir mestir û hêzdartir bikin

Li Amerîka gelek zanayên xudan nêrînên olî û ramiyarî hebûn, ewên ku piştvaniya kolekirina mirovên rengsiyah dikirin, û digotin ku reşikiya koleyan hîn ji dema Habîl û Qabîl de heye. Habîl û qabîl herdu kurên hezretî Adem bûn. Wan nijadperestên amerîkî digotin, ku dema Qabîl birayê xwe Habîl kuşt, xwedayê dadmend  rû û çermê wî reş kir. Bi wê yekê kolekirina nijadeke mirovî ya sipî ji nijadeke mirovî ya reş re, wekî „Qeder“a mirovî didan nasdan. Eve jî tersî zagona Xwedayê dadmend e, ku dibêje mirov hemî ji Adem in û Adem ji axê ye, di nêvbera wan de, ne reng û ne ziman û ne jî nijad ciyê bilindiyê û serweriyê ne, nêzîktirê wan ji Xwedê ve, bêtirê wan e di tirsîn û baweriyê de. Di sala 1926ê de, li Bermingham, li Alabama, di rojên berî hilbijartinê de, belavokek hatibû belavkirin, têde ji aliyên hinek „Sipî“ yên amerîkî ve hatibû xwestin, ku mirovên ji nijadên „Sûrî“ û „Girîkî an Yûnanî“ wekî mirovên „Reşik“  bên jimartin, divê mafê wan jî di hilbijartinê de tune be, û giha bû wê pileyê, ku kesekî navê xwe bo hilbijartinê dabû belavkirin, xwe wekî „Xwepêşkiriyê mirovê sipî“ dabû nasîn û gotibû, ku eger serketina wî di hilbijartinê de bi dengên van hindikiyên ne „Sipî“ ve girêdayî ye, ew serketina xwe tew naxwaze. Hema gelê Alabama baş dizanî, ku ew direwan dike

Ereban serweriya neteweya Islamê ji xwe re „maf“ dîtin, û piraniya wan li welat û navçeyên dagîrkirî, xwe wekî „Seyyid“ û „Serwer“ dane nasîn, û di nêv Musilmanan de terzekî wilo çewt ji ola Islamê belav kirin, û eve jî bû egera gelek serhildanên Antî-Ereb, û bi teybet li Iranê, ku dema berî Islamê Bexdad jî di bin destê Farisan de bû, û baweriyên nijadperest ên dij-Ereb û dij-Islamê jî, di dema Xîlafeta Ebbasî de, bi firehî belav bûn. Dibe jî van bawerî hîn ji dema Umewiyan de pêda bûbûn, ji ber ku Xîlafeta Umewî serdestiya nijada Ereb di Rojhilata Navîn de, bi darê zorê bi cîh anî, û gelek xûn jî ji bo wê yekê hate rijandin, bêtir ji xûna gelên ne Ereb

Ji aliyekî dî ve, gava nijadek an neteweyek bi ser dikeve û yê derdora xwe binzor dike, eve encamin nebaş di nav wan gelên binzorkirî de pêda dike, û gelek kes ji wan bindestan nasnameya xwe, çanda xwe ya neteweyî, zimanê dayîk û bavên xwe, wekî cilin genî bûne, ji xwe davêje, û xwe mîna kes in ji neteweya serdest didin nasîn, û ji ber wê yekê, em dibînin çewa neteweya Ereb evqas mezin bûye, û peyva „Elmusteerîbon –ên Erebkirî“ bi kar tê bo rewştkirina wa piraniya, ku di koka xwe de “Ne-Ereb“ in. Niha li Amerîka jî rewşeke wilo heye, ku gelek mirovên ji nijad û neteweyên dî bi asanî têne pişaftin, û mixabin Kurd jî, ku gelek ji wan paş şikestina serhildana Xweybûn koç kirin Amerîka, di serî de ji xwe re hinek komele ava kirin, dawî tev di civaka amerîkî de winda bûn. Gelek Kurd êdî şerm û fedî dikin, ku xwe wekî „Kurd“ bidin nasîn. Ne tenê li Amerîka û ewrûpa, belku li piraniya welatên serdest, ku Kurd xwe tê de wekî „Hindikiyeke neteweyî“ dijmêrin, û di nav Kurdan de, wekî di nav gelek gelên Musilman de, peyva „Seyda“  belav e, ew jî bi wateya ku ev mele an ev şêx ji malbateke erebî ye, wilo ew serwer û pêşeng û bêtir xudan maf e di deselatdariya civakî û ramiyarî û olî de. Di rastiyê de, ewana malbatin ne Ereb in, xwe bi xwe pişaftine û xwe kirîne Ereb. Niha li Türkiye jî, bi hezaran malbatên Kurd xwe wek Tirk didin nasîn û gelek mirovên me, ji ber tirsa dûrokî ya temendirêj, tew bi Kurdî napeyivin û di malên xwe de jî bi Tirkî dipeyivin, û mixabin ji wan jî obeke mezin ji roşenbîran, hunermendan û polîtîkvanan heye. Wekî ez dizanim partiyekî kurdî jî zimanê fermî saziya wê „Tirkî“ bû

Bermayê gotarê heye

Civaka mirovî ya nizim

  Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

  6  – Avakirina neteweyekê

  21. 03. 2013

Civakiya nizim, a li paş mayî û civakiya bala û pêşketî, taybetiyên zincîrkên destpêkî ya mirovatiyê ne, yên gelên ku di nerdewana şaristanî re hilkişîne, û şêweyn avakirina zincîrkên nijadî ne, yên ku şaristanî û bajarvanî pêda kirîne

Li ser vê yekê, em dikanin bibêjin, ku du babetên mirovatiyê û du terzên civaka mirovî hene, ya hovane an koçerî, ku li şûn maye, û ya avedanî, pêşketî û bi bilindiyê de hilkişiye

Di civaka koçerî de, gava rewştên cîh û war harîkar bûn, mirovatî di avakirin û geşkirina jiyanê de pêşve çûbû, û gava rewşta derdora wê wêrantir bû, wan avakirin û pêşketin ji dest çû bûn, wekî em niha li bajêrê Tedmurê (Palmêra), li Rojhilatê Sûriyê dibînin. Berê, di dema Imperatoriya Roma de, ev bajarekî gelek hêja, bi pir bîstan û keskî bû, bi bazarganiyeke fireh bû, lê ji ber ku av li wir gav bi gav kêmtir bû, ew bajar jî hêdî-hêdî têkçû û dem bi dem Tedmur bû cîh û warekî kavil bûyî, daniştvanên wê kêmtir bûn, û ji wir bar kirin, û bajarê niha li ser axa Tedmur pêda bûye, tew ne girêdayê wê şaristaniya berê ye. Bê guman hêrişên Romanan jî li ser xelkê Tedmur egereke mezin bû ji egerên berbadkirina wê şaristaniyê. Niha bêşe “Sehra” bêtirê herifteyên wî bajêrî di bin qûmê de vedişêre, tew co û cobarkên wê avê jî nemane, ku bajar li ser dijiya. Tedmur ji ber wê yekê di nerdewana şaristaniyê re bi xarê ve daket

Ji ber ku tevgera aborî ji civaka mirovî re pir giring e û ew dibe motora livîn û pêşketina civakê, kar û acetan ji mirov re pêda dike, lew re pevgirêdana pêşketina mirovî bi bilindkirina asta aboriya civakê ve, ji serî de û ta niha, dimîne bingeha serekîn. Em dibînin, ku li herêmên bêtir çandinî heye, li wir bêtir civaka mirovî cîhê xwe girtibû, di nêv daristanên Birazîl de an jî li bêşeyên Erebistan û Afrîkayê, yên rût û kêm av, civakên ku hebûn jî, an şaristaniyên avakirî jî, di nerdewana pêşketinê de hatîne xarê û têkçûne                                                     

Ibin Xeldon, ku yek ji mestirîn zanayên civakê bû, di “Elmuqeddîme” de, egerên jiyana mirovî bi sê astan parve dike: Asta giringiyê, asta pêdiviyê û asta nepêwîstiyê

Ji mirov re di civaka koçerî de, berî her tiştekî, av û xwarin û cil giringtirîn tişt bûn, lew re bo koçerên bêşeyê ceng di nêv êlan de ne li ser tixûb û sînoran çêdibûn, cengên wan li ser jêderên avê û li ser çêrgehan çêdibûn, ji ber ku bo pezê wan geya û av giring bûn, ji pez hem jîr û hem jî goşt û hirî an pirç ji wan re dihatin, û jiyana wan li ser jiyana  pêz bû. Ji bo paristina pêz û jêderên avê, pêdiviya wan bi xortkirina “Hevgirêdana xûnî” di nêv êlê de hebû, pêdiviya wan bi standina rum û şûr û mertalan hebû, ku bi wan xwe û pezê xwe, war û jêderên av û geyayê biparizin û cengê bikin. Aboriya civaka koçerî wekî jiyana wê ya çandeyî – civakî pêşneketî dimîne, hinek acet û pêkarên ku endamên civakê bi xwe çêdikirin, di nêv wan de hebûn, bazarvanî jî di şêweyê guhartina tiştekî bi tiştekî de mabû, bi destxistina hesp û hêştiran jî ji bo cengê û ji barkirina kon û zar û zêçên wan re pêwîst bûn. Carina jî hêştir wekî qelengê bûka xwe didan an jî di ber xûna ku ji êleke dî hatiye rijandin de didan wê êlê. Di va sîstema koçerî de, cudahiyên mezin di nêvbera endamên êlê de tune ne. Bo her êlekê serekek heye, lê hemî endamên êlê kar û şivantiyê ji malên xwe re dikin, li nêv daristanên Berazîl hemî endamên obeke mirovî bi hev re diçine nêçîrê û gava ajalekî dikujin an digirin, ew yê gişan e, û goştê wî ajalî li ber agirî bi hev re dixun an jî li hev parve dikin, zarok û jinên wan bi wan re ji goşt dixun û ji xûnê vedixun. Tew cilên wan nînin, û gava yek ji xwe re holikekê an zincekê ava dike, giş bi wî re dibine harîkar. Karê jinan pir e, hema yê mêran buve ye “xeter e”, hem di nêçîrê de û hem jî gava ewana hildikişine ser pîkinên darên bilind, da berên wan daran jêbikin an hingivê di nêv wan de ji xwe re derxînin. Dibe ku hinek obên van mirovan an jî van êlan niha piçekî pêşdatir bin, lê ewana berê wilo di şêweyekî nizim de dijiyan. Di van civakan de mafên kesanî ji yekî re di pileyeke jêrîn de bûn, bêtir mafên obê an êlê dihatin paristin. Li nêv hinek komikên mirovî yên di pileyên nizim ên şaristaniyê de mafên serekê obê, komikê an jî êlê diyar bûn: Gotina wî naye şikandin, ew karan nake  û gelek jinan ji xwe re destine, û gava pevçûnek çêdibe, ew dibe navber û li hev hatinê pêda dike. Carina ew ji malê xwe tiştekî dide, da aştiyê bo gelê xwe bîne, hema ji her aliyekî ve ji wî re diyarî tên û ji dayîna xwe bêtir tiştan destîne. Di cengê de, ew serhêzê êlê ye, û birayra barkirinê ji erdekî bo cîhekî an bo orteke dî ji wî de tê, lê carina şêwirmend û rîhsipiyên êlê, wî ji biryara wî dadixînin, hema bi piranî biryara dawî yaw î ye

 Taybetiyên van civakan gelek in, ji wan jî hevkarî di her warekî aborî û civakî de, camêrî ji mêvanan re, fedekariya endaman di ber obê an êlê de, tunebûna nexweşiyên ku ji ezeziyê pêda dibin, cîhbilindiya jinan û mezinbûna sira wan di komika civakê de…û asaniya jiyana mirovî wan taybetiyan bêtir didin xuyanîkirin

Li ba êlên Irokêsan, ku li bakurê rojhilatê Amerîka dijiyan, ji zû ve, şêweyekî jiyana hevreyî ya pêşkeftî hebû, û li ba wan hoşmendiya paristina wargehê bi pêş ve çû bû. Li nêv êlên Zerdeştî jî agir, ax, av û ba pîroz “Muqeddes” bûn, lew re li ba wan hinek serohatin taybet bo miriyên xwe pêda kiribûn

Bermayê gotarê heye

Em ê di gotara 7ê de li ser civaka mirovî ya pêşketî “civakên şaristanî” bipeyivin

Civaka mirovî

  Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

  Avakirina neteweyekê – 5 

 04. 03. 2013

 Di 4 gotarên xwe yên berê de, em li ser pêdabûna nijada mirovî, zincîrkên nijadî, Zevîn û war û cîgahê wê (geografiya wê) peyivîn, û niha jî em ê li ser civaka mirovî û pişt re di gotareke din de, em ê li ser pêşketina wê bipeyivin

Mirovatî ji rewşa yekaniya mirov pêş ve hatiye, û mirov ji aliyê cobarkirina “cedwelekirina” civakan ve, wekî Moriyan “Gêreyan”, Mêşên Hingiv, Kevokan, Guran û wan ajalên bi keriyan û colan dijîn û di çêrgehan de digerine. Civak rewşeke ji rewşên nijadên mirovatiyê ye. Hîn di pêşedemên gelek kevnare de, mirov ji ber gelek egeran bi hev re, komik-komik, di nêv hev de, û bi hev re dijîn. Da hevdu ji hêrişên biyaniyan û ajalan biparizin, da bi hev re biçine nêçîrê, an jî ji ber kar û barên, ku jê re bêtir ji mirovekî pêwîst in. Civakî û civakpêdakirin ji giringiyên jiyana mirovî ne. Zanyar û civaknas va taybetiya ber bi çav, li ba Şambanzî (Gorîlla) jî dibînin, û li ser vê taybetiyê hevmaliyeke hevpar di navbera mirov û Şambanzî de avadikin, hinek bawer dikin, ku mirov û Gorîlla an Şambanzî ji yek jêderekê ne, hema ewên ku bi pêdabûna mirov li gor hewaldana olên asîmanî bawer dikin, çi caran va yekê napejirînin. Di navbera mirov û gêre û mêşên hingiv û ajalên dî yên bi komikî dijîn de çi hevmaliyê nabînin an avanakin

Cemawerî ji mirov re hem mifayê û hem ziyanê jî tînin, û di civakê de nexweşî jî bi zûkî belav dibin, bi egera pevçûnên li ser dêrîn û jinstandin û deselatdariyê xûna mirovan jî têye rêtin. Da civak xwe biparize, ji endamên xwe re zagonan pêda dike, sînor û serhed çêdibin, û hinek dibêjin ku ol jî ji ber paristina civakê hatîne pêdakirin, lê di binyada xwe de pêdakirinin mirovî ne, dibêjin ku çi xwedayan an dêwan wan ol nedane mirov

Ji aliyê biologî ve, em dibînin, ku hinek buhçik û ajal hene, tew hêgên xwe naparêzin, li şûna xwe dihêln, lê pir hêgan dikin, da hinek bijîn eger hinek hatin talankirin. Sira yê nêr jî bi derbaskirina rewşa lêketinê bi ya mê re namîne. Li ba mêşên hingiv tenha histobariya nijadê nêr lêketina bi şahbanoya wa qendîlê re ye, ku tê de ewên nêr dijîn. Pişt re mêşên mê an yên “karkir” li wan mêşên nêr tên hev û wan qirdikin, û termên wan ji qendîlê davêjin derve. Lew re em dikanin bibêjin, ku li ba wan mêşan sira nijadê nêr di mayîna nijadê wan de pir nizim û piçûk e, lê ya nijadê mê gelek mezine. Li nêv gêre û mêşên hingiv axazên li gan ketinê “Sex” nînin, hema ewana li dora şahbanoya xwe dicivin û wê diparizin, da tenha ew bi yên nêr re bikeve rewşa lêketinê û hêgan dayîne. Hema mirov ne wilo ne, sira yê nêr di nêv wan de sireke giring e û kesek ji ber kesekî ve nabe egera paristina nijadê mirovî, hemî di civakê de xudan histobarî ne, û histobariya wan a mezin paristina gudandina “dewamkirina” û mayîna nijada mirovî ye. Ev histobarî jî di civakê de bi cîh tê. Di dema niha de, ji ber ku hinek jin, ji ber egera nexweşiyê, nikanin zarokan di zikê xwe de hilgirin û wan sax bînin jiyanê, hekîm tova ku ji lêketina mêrê wê bi wê re pêda dibe, di zikê jineke dî ya nenexweş de mezin dikin, an jî di hinek xanîk û acetên teybet de, lê belê ev şêweyê nijadparistinê hîn di çembereke pir teng de ye. Ta niha mirovatî bi rêya guhastina di nêvbera nêr û mê de, bi şêweyeke sirûştî, hatiye paristin. Li ba xatûna bilind, a ku di memleketa mêşên hingiv de, hêgan tîne û ên nêr tenha bi wê re li gan dikevin, mejî piçûktir e ji mêşên karkir, ku histobariyên wan mezin in, ji wan jî karê paqijkirina qendîlê, baweşandin, civandina xwarinê û berdestiya xatûna bilind, a ku ji wan re gudandina nijadê wan diparize

 Di civaka Gorîlla de, ku nêzîk e ji civaka mirovî, jîndarî û nêrşengiya nijadî “Cinsî” li ba nijadê nêr, li gel mêşengiya nijadê mê, dibe hêza paristinê ya serekîn ji paristina nijadî ya wan ajalan, ku di daristanê de dijîn. Bi hev re jiyana Gorîllan dihêle, ku hinek taybetiyên wan ên komikî pêda bibin, û dengên bilind û qîreqîran, bi hinek livîn û tevgerên tirsandina nijadên biyanî, dikanin wan biyaniyan ji xwe qorî bikin, zarokên xwe ji revandin û nêçîrê biparêzin, civaka xwe ji rewşên buve “xeter” derxînin, lê ne ji her rewşekê, û bi taybet li ber çek û dav û debanan ewana bêçare dibin

Di civaka mirovî de, her kesek ji endaman bizava xwe dike bo bilindkirina cîyê xwe û navê xwe di nêv endamên civakê de, bi standina bêtir hêza govdeyî, malbatî û aborî, bi rêya pêdakirina çek û debanan, an standina cîyên bilind di deselatiya civakî de, bi zanîn û kanîn, mirov di ser hev re, têne xuyakirin û hejmartin. Lê belê, civak jî kesaniya xwe ya giştî di mejî û nefsa her endamekî xwe de diçîne, û gava em li êlên çolistanan binêrin, em ê bibînin, ku endamên her êlekê xudan taybetiyin cuda ne ji endamên êlên dî. Hinek serohatên comerdiyê, wêrekiyê, hevparistinê li nêv êlan pir xorttirin ji wan serohatan li nêv rûniştvanên bajêran, bi ser ve jî, têkiliyên wan bi sirûştê û bi ajal û sewalan re, naskirina rewşên bad û baran û bahozan, serma û germa, kanîna demeke dirêj bê av û bê xwarin di çolistanê de, kanîna berhevkirina berên daran û civandina hêzingiyê ji malan re, xwedîkirina pez û suwarî, li ba gundiyan pêşdatir in ji nasîn û zanîna yên bajarvaniyan, û tenha zana û şaxnas ji gundiyan baştir dizanin

 Rewşa êlên li bêşeyê “Sehrayê” jî ne wekî ya êlên li çiyan e. Koçerên Obarîcînîz li Australiya dijîn, ne wekî yên Askîmo ne, û koçerên li derdora Agirî li Kurdistanê dijîn ne wekî ya Erebên li Hîcazê, an koçerên li Afrîka ne

 Di vir de, geografiya nijadî „Ethnografiya“ bi firehî û kûranî li ser van cudahiyan di nêvbera pêşkeftina nijadên mirovî û ciyawaziya wan ji hevdu radiweste. Belavbûna mirovatiyê li ser rûyê zevînê, ku geografiya wê û mercên jiyanê tê de cihê-cihê ne, hêşt ku mirovatî ne li her derekê wekî hev di nerdewana pêşkeftina zincîrkên nijadî re hilkişe. Raste ku mirov ji jêderekê hatîne, û berê ewana yek netewe bûn, lê niha li ber me cudahiyên gelek ber bi çav di nêvbera gel û neteweyan de hene. Me xwestiye an me nexwestiye, xelkê Yemenê û civaka Yemenê, ji xelk û civaka Swêdî an ji ya Sîpîrî cihê ne, heta rengên çermên wan jî ne wekî hev in

Mirov, ê ku li ser du pêyan, an li ser du lingan digere, pileyekê ji ajalên li ser çar pêyan digerin bilindtir e, ew dikane xwe bêtir ji ajalan di rewşên taze de bi cîh bike, û civaka mirovî, ku ji hebûn û paristina mirov re dibe alîkar, bergeheke fireh ji endamên xwe re amade dike, û wilo mirovatî bi gavin mezin di nerdewana şaristaniyê re hilkişiya, hema ne li her derekê ji zevînê ev pêşkeftin pêda bû. Li hinek cîh û waran de, bi taybet li Afrîka, şaristanî ji ber gelek egeran pêş ve neçû, hema dîsa jî em hinde waran dibînin, ku mirovatiyê tê de gavin pir bilind avêtine, wekî li Misirê, di dema Fîrewniyan de, û Misir li bakurê Afrîka ye

 Li ba ajalan, hinek rewştên zorbaziyê, hevkariyê, lîsk û hevnasînê hene, li ba mirovan jî van rewş hene. Mirov ji ajalan fêr bû gelek livîn û şêweyên lîsk û nêçîrvaniyê, hema ajal ji mirov fêr nebûn. Li ba mirov mejî mestir e ji yê ajalan, û li ba mirov ramankirin, pêdakirina tiştan, peyivîn, û jiyaneke hindir xwe heye, ku em li ba ajalan di pileyin pir nizim de dibînin. Lew re civaka mirovî, ku van diyardeyên mirovî xorttir kirîne, ne wekî civaka ajalî ye, ku bêtir li ser bingeha nêçîrê, li gan ketinê, û xwe paristina ji ajalên dî hatiye avakirin

Mirov li ser rûyê zevînê belav bûn, jiyan û kefteleftên wan ji hev verê bûn, ji ber ceng û bobelatên sirûştê, û ji ber pêdiviyên xwarin û vexwarinê, mirov ji hev bi dûr ketin, taybetiyên wan bi gelek şêweyan pêda bûn, zimanên wan ji hev bi dûr ketin, û heta giha wê qonaxê, ku rengên wan jî nema wek hev in, lê bi gelemperî, van hemî şêweyên cihê-cihê di nêv civakên mirovî de pêda bûn

Paş ku dewletên mezin, wekî Çînê, li ser rûyê zevînê hatin avakirin û gelek bajarên mezin wekî Pêkîng çêbûn, wekî ewên ku li Ewrûpa, amerîka û li Rûsiya, civakên mirovî jî ber bi hev hatin, jin ji hev birin û gelek jin di cengan de bi darê zorê hatin revandin, ku xûna wan nijadên ku di destpêka dûroka xwe de yek malbat bûn, û pişt re li ser rûyê zevînê ji hev belav bûn, ser ji nû ve tev li hev bû. Di vir de olên mezin jî sira xwe lîstin, û niha em dibînin, ku hem Ewrûpa ji aliyê nijadî ve tev li hev bû ye û hem jî welatên Musilman. Li Kanada civaka mirovî nema wekî civaka nijadê sipî têye jimartin, û bi taybet li bajarên mezin, wekî Montryal, Toronto û Vankover. Li Parîs, Roma, Berlîn, Hong Kong, Moskow û London jî ev tevlihevbûna nijadî baştir dixuye

Berê hevgirêdana xûnî bingeha civakên mirovî datîna, niha hevgirêdana aborî-çandeyî bêtirê bingehê amade dike, û hebûna civaka mirovî bi pêşketina wê ya aborî-çandeyî ve girêdayî ye

 Bermayê gotarê heye…

Em ê di gotara 6ê de li ser pêşkeftina civaka mirovî bipeyivin 

Zevîn û cîhwar (Zemîn û Geografiya)

 Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

  Avakirina neteweyekê  – 4

 11. 02. 2013

 Me di gotara yekemîn de, ji van gotarên me yên li ser “Avakirina neteweyekê”, gotibû ku ji jiyana mirovî re û ji bo pêdabûna civaka mirovî, pişt re bo neteweyekê, zevîn “zemîn” pêwîst e. Ji ber wê nasyariyê jî, neyarên gelekî ji gelan, bi her şêweyekê bizavên xwe dikin, da zemîn ji destê wî gelî bistînin, an jî bidin bawerkirin, ku ew gel bê zemîn e. Eger gelê Ciho zevînek ji xwe re li Rojhilata Navîn bi dest nexista, wî nikanî bû dewleta Israîl pêda bikira. Niha jî astengiya serekîn li ber firehkirina wê dewletê, herdem mijara “zevîn” e, û dibe ku hemî cengên Israîl bi Ereban re ji ber du tiştan in, standina bêtir zevînê û destdanîn li ser jêderên avê di herêmê de

Jiyana mirovî, di gerdonê de, li ser Heyvê an li ser Stêrka Sor nebû, ji mirov re hinek regez “Unsur” û mercên bingehîn pêwîstin. Ji wan regezan (Av û ba), ji ber ku bê av û bê ba jîndarî çênabe, hemî berhemên xwarinê ji civaka mirovî re ji erdê ne, av tune be, jîn pêda nabe, û bi ser ve jî hinek pêwîstiyên dî hene, wekî hebûna pileyeke “Germbûn” û “Sarbûnê” ji mirov re, û hebûna pileyeke taybet ji Oksîcînê di bayê de. Heger van merc ne harîkar bin bo jiyana mirov, ew nikane li ser rûyê vê Erdê jî bijî 

Li ser vê zevînê ne tenê mirov dijî, bi wî re “Giyayî” û “Ajal” jî hene, di avê Masî û cuda-cuda reng û babet ji jîndarên avî, li ser axê û di bin axê de jî cihê-cihê ajal û sewal û firind hene, û jîneke mîkrobî jî heye, ku em bi çavan nabînin, lê bi rêya Mîkrodînê, ku jê re Mîkroskop dibêjin, em dikanin wan bibînin. Di nêvbera mirov, giyayî û sewalan de têkiliyin dûr û dirêj hene, her nijadek ji wan dixebite, ku jiyana xwe bigudîne, lê bê hebûna wan hersê jiyanan, wê mayîna civaka mirovî tune ba. Di vir de, li ser rûyê vê Erdê “pevçûna ji bo mayînê” heye, û di nêv komikên mirovî de jî ev pevçûn herdem hebûye, bêtirê wan paevçûnan xûnî bûne, şar û gund hatîne wêrankirin û kavilkirin, rêçeke sor ji kuştewariya mirovî di dûroka wî de li şûn maye 

Di Qurana pîroz de, li ser xûnrêtina mirov û qerêjkirina Erdê ji aliyê wî ve, di dema afirandina Adem de di nêvbera Xwedê teala û melaîketan de hatiye hewaldan. Lê belê di ciyekî de Qurana pîroz dibêje, ku eger mirovan hev û din têvenedana “dehf nekirana” wê zemîn bigemiriya. Ev hevdu kaşkirin û têvedan bûye egerek ji egerên mayîna mercên jiyanê ji nijadê mirovî re

Bê cîh û warên guncaw “munasib”, mirov nedikanî jiyana xwe bigudîne, bo nimûne kêmbûn an piçûkbûna civakên mirovî li çiyayên pir bilind ên gelek sar in, wekî Hîmalaya Li Asiya, Agirî li Kurdistanê, an jî Andîz li Amerîka û Klîmancaro li Afrîka, an jî li bêşeyên “sehrayên” bê giyanî û bê av û gelek germ in. Di nêv sînorên herêmî de, ku bo jiyana mirovî harîkar in, mirovatî pêda bûye û gav bi gav pêş ve çûye. Lew re, em dikanin bibêjin, ku “Jîngeh” parêzerê komika mirovî ye, û pêşkeftina komikê ji aliyê şaristanî ve çember dike. Ew komelê şeqle dike. Geografiya “Cîh û war”, sirûştiya wê derê, ji aliyê germbûn û sarbûnê ve, û şêweyê “teherê” wê “Çiya, Deşt, Çem…”, ku em bi Topografiya dizanin, yekbûn an yekîtiya komika mirov bi cîh tînin. Em dibînin, ku têkçûna Hanîbalê Lîbî di hêrişa ser Roma de, bi egera sarbûna çiyayê Alp bû, ku dikeve nêvbera Firensa û Italiya, wekî wî jî Napoleon Bonaparte di Rûsiya de têkçû, û di dûroka mirovî ya nêz de Adolf Hitler jî gelek parçeyên leşkerê xwe di berf û sermaya Rûsiya de winda kir 

Gava em li kevnemlên gelê Çînî binêrin, em ê bibînin, ku ewana gelek çeleng û xweşik, ji textê pir giran û hêja hatîne avakirin, lew re ewana di şaristaniya mirovî de bûne nimûneyin avahiya serkeftî, hema kevnemalên li Rojhilatê Sûriya an li başûrê Iraqê dijiyan bêtir ji heriya sorkirî “di agirê de germkirî” ne, ewana bi zûkî herifîn û ji ser hev çûn. Misriyan kevir bo avakirina perestgeh û gorên Fîronan baş bi kar anîn, wan bi rêya keştî û kelekan ji welatên dûr jî kevirên pêwîst dihanîn. Girîk û Romanan jî avahiyên gelek bi nav û deng, wekî cîgahn lîsk û şanoyê, li şûn xwe hêştin, hema gelên Hindî yên Sor bakurê Amerîka, gelên Afrîka û yên Obercînês li Australiya, tew qîma xwe bi avahiyê ne anîn û li ba wan nêçîrvanî karê bêtir hêja bû, lew re em wan wekî gelên jar û paşketî di şaristaniya avahiyê de dibînin. Rêç û şopên xuya û bel, wekî surha Çînê, Akropolîsa Girîkan, Sêkoşevanî yên Misriyan, Pêrsîpolîsa Farisan, Lîstgeh û avahiyên şahanî yên Romanan, bêtir bala mirovan bi ser xwe ve dikişînin, di hêrişên Mongolan û gelên Turk de, li ser Çînê an ber welatên Rojava ve, wekî Kiyêf, Mosko, Bexdad û Şamê, hîç nebûne nîşanên pêşkeftin û şaristaniya mirovî 

Jîngeh û sirûşta guncaw ji mirov re dibine eger û çembera pêdakirina kesayetiyeke nijadî an komelî. Lubnanî ji dema Fînîqiyan de bûn bazarganên, ku gelek baş bi kirrîn û firotinê dizanin, bi rêya zireyê “deryayê” li welatan geriyan, li her welatekî ji Afrîka, Ewrûpa û Amerîka Navîn û ya Başûr bi cîh û war bûn, li wan welatan jî bazarganiya xwe xorttir kirin, hinek ji wan jî bûn kesin navdar an maldarên gelek mezin û jêhatî. Ji dema Fînîqiyan de çandeke geryanê li ba Lubnaniyan pêda bû, wêjevanî û zimanê wan jî xiste bin hikariya  “bandore” xwe. Niha Lubnanê wekî iqlîmekî firensî dixuye, ne wekî welatekî ku endam e di “Komkara Erebî” de. Ev jîngeh û ev cîhwar bi destê wan gelan neket, ku welatên wan ji zireyê ve dûr in, wekî gelê Kurd, ku di zincîra çiyayên Zagros û derdora wê de dijiya û ta niha dijî. Ji ber vê yekê jî, dûroka civatên van gelan û neteweyan ne mina hev in, çande yên wan jî ji hev cihê ne, û di dûrokê de kesyatiyên wan ên civakî jî ne wekî hev in. Ew ê li ser pişta hespê dikeve ceng û talanê, li bêşeyên Asiya, wekî Turk û Mongolan, ne mîna wî yekî ye, ku li Vînîsiya di nêv bazarganên gelek welatan de jiya ye û mezin bûye. Dûrokên çandeyî û heta zimanên wan jî roj bi roj ji hev verê dibin û ji hev bi dûr dikevin, tevî ku  di Qurana pîroz hatiye:”Xelk (mirov) berê yek netewe bûn  

Di gotara 5ê de, em ê li ser “civaka mirovî û pêşkeftina wê” rawestin 

((Bermayê gotarê heye))

 

 

Nijadên mirovî -2 (Nêrînên nijadperest)

 Cankurd   kurdistanicom@yahoo.dehttps://cankurd.wordpress.com

  Avakirina neteweyekê – 3

 11. 02. 2013

  Di seriyê van nêrînên nijadperest de, bê guman, wan gotinên fîlosofê Girîkî Arîsto li ser koletiyê tên bîra me, gava wî digot, ku sirûşt ji xwe du nijdên mirovî pêda dike, yek bo hukumraniyê û yê dî jî bo di koletiyê de bijî, yê hukumdar xudan kanîn in mezin e û yê dî bi hêza sewalan e, wekî “Heywan” e, tenê bo berdestiya yê dî ye. Mafê yê serdest jî li ser yê kole heye, wekî mafê mirov li ser dewarekî

Li ser vê nêrînê hinek fîlosofan wilo ev çewtiya Arîsto dane şirovekirin, gotin, ku ev deselatdariyê û koletiyê ji koleyan re baştir e, ji ber ku di destên wan de hêza hişmend nîne, ku ji wan re jiyanê hêjatir bike an dijwariyê ji ser wan kêm bike, herdem jî pêdiviya wan bi xudanên wan heye, ku rêya rasttir nîşan bidin, û ji ber ku hêzên serdest ji hemi aliyan ve xudan taybetiyin hêja ne

 Li Firensa, ku nijada Almanî pir kêm û binketî, wekî me di gotara duwemîn de nivîsandibû, ev nêrîn serobin bû, ji ber ku zanayê Almanî yê navdar Gottfried Wilhelm Lîbnitz da nasîn, ku Firensî ji nijadê Gêrmanî ne, û pişt re Comte de Boulanvileirs jî da belavkirin, ku li Firensa du nijad hane, nijadê serketî yê Germanan û nijadê binketî yê Kiltiyan û Romanan. Dawî Montlosier hat û got, ku li firensa du gel hene, ku ji sê nijadên cihê ne, yek ji mirovên azad e û yê dî ji nijadên kole ye

Li Almaniya di navbera salên 1881 û 1885 de, Arthur de Gobineau herdu nêrînên wan camêran kirin yek nêrîn û da nasîn, ku nêrîna nijadê Arî an Germanî di cîh de ye, û mirov tenha bilind û bala dibe bi qeser hebûna xûna Arî- Germanî di rah û damarên wî de. Ew bi xwe Firensî bû, ne Alman bû. Ev nêrîna wî li Firensa bi cîh nebû, hema pişt re li Almaniya, û bi taybet di nêv xwendevanên zanîngehan de bi zûkî belav bû û cîhekî balkêş di mejiyên xwendekarên Alman de stand.  Chemberlain ê Ingilîzî jî pesindariya Almanan di pirtûka xwe de kir, ya bi navê “Foundations of the Nineteenth century- Bingehên sedsala Nozdehê

 Wekî dixuye, nêzîkbûna zimanên Arî ji hev û din, hêla ku gelek kes bawer bikin, ku ewana ji nijadekî ne, weku nêzîkbûna zimanên Samî ji hev û din, û ji Ereban re bibêjin, Bo çi hûn û Cihowan bi hev diçin, ma hûn ne pismamêd hev in

Nêrîn û dîtinên zanyarî yên ji sedsala Nozdeh û Bîstê de bêtir belav bûne û baweriya gelek mirovan bi wan hatiye, li ser bingehên van zanînan ava bûne: Zoologî (Zanîna Sirûştî ya ajalan), Ethnologî (Zanîna gelan û nijadên mirovî) û Enterpologî (Zanîna Mirov). Di van nêrîn û dîtinan de, zanyar dibêjin, ku rast mirov ji yek babetekê, bi wateya sirûştî ya ajalî, wekî Zoolog dinasin, lê diyar e an mirov hemî ne wekî hev in, zincîrkên wan ên nijadî ji hev bi dûr ketine, ji ber gelek egerên, ku bi cîgah û derdor û civaka aborî ve girêdayî ne. Hinek cudahiyên berbiçav ên baş xweya dibin di nêvber wan zincîrkên nijadî de hene, pir ji zû ve pêda bûne û wilo dûroka mirovatiyê şeqle kirîne, wekî cudahiya rengên mirovan

Di gotara pêşîn de me gotinên dûrokvan Elmesûdî li ser cudahiya rengên mirovan ji we re anî bû zimên, lê belê wî ne li ser binyada zanînên nûjen ew gotin kiribû, wî li gor bihîstinê ji devan, û li ser bingeheke baweriya olî gotina xwe kiribû

 Hinek ji zanyarên van zanînên, ku me bi nav kirine, mirovan dikine sê par: Parê rojîn, parê şevîn û parê zerik ê berbangê, hinek jî van „nijadan“ bi kar tînin: Celebê Sipî, celebê Reş, celebê zer. Hema tevî ku rengê çermê mirov bêtir ji cudahiyên dî ber bi çav e, dîsa jî ew mîna cudahiyeke bingehîn a nijadên mirovî naye dîtin. Ev reng di bin hikariyên „bandorên“ derdora sirûştî pêda bûne. Arîstotalîs (384 BZ – 322 BZ) yê Girîkî ev ji zû ve nas kiribû, û Ibin Sîna (980-1037) jî rengê Sipî wekî kêmbûna tunê „boyê“ di reng de dîtibû, bi wateya ku mirovê Sipî ne xudanê wan tunan „boyan“ e, yên ku li ba mirovên ne Sipî hene. Lêkolînên zanyarî jî dane nasîn, ku mirovên Sipî ne ji yek zincîreke nijadî ne, ji hev cihê-cihê ne

Ji ber vê yekê, zanayên Enterpologî, ji parvekirina mirovan re, diyardeyeke tenha wekî bingeh nabînin, û ji wan re hinek diyardeyên dî pêwîstin, wekî bejindarî, şêweyê serî, dîmen û rewştên rûyê mirov, çav û difna wî, û bêtir ji wan şêweyê porê an „pirç“ a seriyê mirov

 Nijadê mirovî yê niho, paş pêşveçûnên demdirêj gihaye va keviya ku li ber çavan e. Hema di çi demê de an li kijan navçeya geografî li ser rûyê vê zevînê ev nijad pêda bûye, ta niha yekrayî di nêv zanyaran de nîne. Çend zincîrkên nijadî jî hene, hejmara wan çiye, dîsa ne diyare, hema ji ber asankirina mijarê, baştir dibe, ku em bibêjin: Du zincîrkên mezin û dirêj hene, yek ya gelên li şûn mayî ne, û ya dî jî zincîrka gelên pêşkeftî ne, ewana gelên Asiya û Ewrûpa ne, ku ji wan hinek komên mezin li teviya cîhanê belav bûne, wekî li Amerîka û Australiya. Ji vê zincîrka Sipî ya Qefqasî, sê binemal hene: Binemal rojavayî, ku bi zincîrka Zireya „deryayê“ Navîn ê Sipî têye bi nav kirin. Binemala bakurî, ku jê re zincîrka „Nordîk“ tê gotin, û binemala Rojhilatî, ku jê re zincîrka „Ostîk“ an ya „Alpî“ tê gotin. Ev parvekirin li ser bingeha cudahiya qehfên mirovî yên di nêvbera wan zincîrkan de hatiye danîn

Ji ber çavan naye winda kirin, ku wan gelên di derdoreke hêja de jiya bûn, ku li wir gelek harîkariyên ji bo jiyaneke mirovî ya cîhgirt û aram hebûn, wekî hebûna avê û deştên mêşeng, ku çandinî tê de berhemdar bû, ji xwe re û ji teviya mirovatiyê re şaristaniyin pêşkeftî û serkeftî ava kirin, wekî li Misirê, di ber kenarên çemê Nîl re, ku ta niho rêç û şopên şaristaniya Fîronî balkêşiya hemî mirovan bi ser xwe ve dibin, û wekî şaristaniyên Babilî, Asûrî, Mîtanî, Hatî „Hîtît“ li ber çemên Tîgra „Dîcle“ û Ferat, an jî şaristaniyên kevnare yên gelên Çîn û Hindistanê… Hinek nijadan jî xwe bi darê zorê herdem paristin û di cîhanê de, bi xûnrijadina gelên dî bûn xudan deselatdariyên bê wekanî, wekî gelên Turk û Mongolî, tevî ku wan bi xwe re çi şaristaniyên berbiçav li şûn xwe ne hêlan û di niştên xwe yên mak de jî rêç û şopên ji xûnrijandinê pê ve nehêştin

Di vir de naye bincilkirin, ku nijadê Sipî yê zincîrka Rojava, li Ewrûpa, wekî gelên Turk û Mongol hêriş birin ser gelek welatan û neteweyan, ji wan jî hinek gel û netewe, wekî wan, Sipî bûn.  Hêrişên Aleksanderê Makdonî ber bi Rojhilat ve, an yên gelên Kiltî û Brîtanî bi ser Hindistan û Amerîka û Australiya ve, û yên Firensî bi ser Afrîka ve, û bi taybet yên Espanî û Portogîzî bi ser Başûrê Amerîka ve, ku bi hovîtiyeke mezin ewana xistin bin zor û stema xwe, ji xwe re kole û nandozên bo cengan pêdakirin û xêr û berên wan welatan talan kirin, hema van hêrişkarên Sipî bi xwe re gelek zanîn jî bo wan gelan birin. Napoleon  Bonaperte bi xwe re çapxane ji Misriyan re bir, Ingilîzan jî hunerên leşkerî, yên ku li ba wan pir pêşkeftî bûn birin Hindistanê

Hinde zanayên wekî Lazarus li ser „Nefsa nijadî“ peyivîn, ku ji pêdabûna hinek taybetiyên nefsî yên komikên mirovî, di dûroka jiyana wan komikan de derketîne holê. Em carinan dibêjin:“Mirovên Sipî an Ewrûpî pozbilind in!“, an em dibêjin:“Alman di karê xwe de dirist in!“ an jî em dibêjin:“Kurd li hev nakin û Turk di hev nabihorin, wekî êlekê li her derekê dijîn û di cengê de hov in“ an jî wekî nijadperestên Turkan digot in, ku „Baştirîn Kurd ewê mirî ye

Bê guman ne mirovekî Sipî an kesekî Ewrûpî xwe di ser nijadên din re dibîne, lê gava em li gelê Alman binêrin, emê bibînin, ku di dema Naziyan de, bi piranî wekî serokê xwe Adolf  Hitler diramîn û dilivîn, weku li nêv Ereban jî, ku bi piranî li hember gelê Kurd, li ser siyaseta Seddam Husên in, ku li ba hinek komikên piçûk di nêv zincîrkeke nijadî de an di nêv neteweyekê de diyardeyên wilo pêda dibin. Carina pêdabûna serokekî di nêv partiyeke siyasî de, ku bi hişkî û bi peyvin nebaş û quretî bi hevalên xwe re û bi gelê xwe re dipeyive, dibe egera belavbûna nefsiyeta wî ya kirêt di teviya partiyê de, em dibînin, ku gelek hevalêd wî, tam mîna wî dipeyivin. Eve „Nefsa nijadî“ ji me re dide nimûnekirin an diyarkirin

 Mirovatî di demên gelek zû de bi nêçîrvaniyê û talankirinê jiyana xwe diborand, pişt re mirov fêr bûn çandinê, daristan birrîn, coyên avê kolan, hinek bendên piçûk li ser çeman pêda kirin, û zeviyên xwe standin û tê de kar kirin, pez û ga pêda kirin û di nêv hev de bazarî li dar xistin, û şaristaniyê di nêv wan de cîh girt. Li Mesopotamiya, Li Çîn û Hindistanê, Li ber kenarên çemê Nîl û li hinek parçeyên Ewrûpa ya Kevin jî wilo bû, lê em dibînin ku li newalên bi xêr ê ber, ku mirovan dikanîn pir mifayê jê bigirin, wekî li Amerîka û australiya, ev çê nebû, tenha li Meksîk û li Pêro rêç û şopên şaristanî yên kevnare hene. Indiyên Sor li Amerîka dizanîn çandin çewa dibe, lê ew pêş ve nebirin, û man li ser serohatên xwe yên nêçîrvanî û talankarî

 Lêkolînên zanyarî dane xuyakirin, ku li navçeyên pirnijad, û tevliheviya nijadan çêbûye, mirovatî di civak, çand û şaristaniya xwe de pêşdatir çûye û tersî nêrîna wan Espartiyan û Makdoniyan e, ku Espartiyan nedihêlan gelê wan di nav biyaniyan de bijî, an biyanî di nav gelê wan bijî, da çand û ziman û “pakbûna xûna xwe” biparizin, Arsêstotalîs Makdonî wekî hovemirovan didan xuyakirin û Alêksanderê Makdonî jî gelê xwe pir bala didît. Li ba hinek olan jî ev “Xweparistin”  an “Xweperestî” heye, ku bawermendên vê olê nabe bi yên wan olan re bijîn an jina ji hev û din bînin

 Di rastiya jiyanê de, gelek tiştên seyr hene, ku nêrînên nijadperest vala derdixînin. Ji wan jî van nimûne: Alêksander Poşkîn (1799-1837), ku yek ji mestirîn hozanvanên Urisan bû, neviyê reşemirovekî di berdestiya qeyserê Petrus ê mezin de bû, û ji ber zîrekiya wî, ew hildan û kirin endizyarê Topan, ew maldartir bû û ji xwe re bûkeke Urisa xanedan standibû. Herdu nivîsevanên Firensî yên mezin Dumas ê bav ê yê kur jî, di koka xwe de, ji nijadê Reş bûn. Ereb seriyên xwe bi sê kesên pir navdar di dûroka mirovatiyê de bilind dikin, lê her sê ne Ereb bûn: AlFarabî (872-950), Ibin Sîna (980 –1037), Selahdînê Eyûbî (1137–1193). Iro, li welatên pir nijad û çand û reng di nêv hev de dijîn, mirovatiyê gavin firehtir di hevjîna civakî, hevnasîna çandeyî û di gelek warên zanînê avêtine. Bê guman, ne Imperatoriya Babilî, an ya Asûrî, ya Misir û ya Roma jî, li ser pişta yek nijadekê an gelekî ji gelan ava bûn, îro jî li bajêrên gelek mezin ên cîhanê, wekî Parîs, London, New York, Hong kong û Yohanesbourg va rastiya ber bi çav dibe

 Li dawiya vê rûpelê ji zincîra van gotarên me, em dikanin bibêjin, ku nijadeke sade, paqij ji tevlêbûna nijadên din, li ser rûyê zevînê nine, ne Turk, ne Kurd, ne Alman, ne hindî û ne jî neteweyeke dî wekî xwe mane. Hinek nijadên mirovî jî hene ji tevlihevbûna du nijadan pêda bûne, û wilo guhartineke nijadî pêda bûye… Di çand û dûroka çandî de vê tevliheviyê ciyê xwe girtiye. Em dizanin, ku gelê Japonê di binyada xwe de ji welatê Kore hatiye. Erebkirina gelên Sûrî, Misrî, Bakurê Afrîka ji tevlihevbûna wan gelan di dema Imperatoriya Islamî de çêbûye. Gelên Arî, ku ji Bakur ve hatîne tev li gelên Pars û Mîdiya bûn û di nêv hev de hatin pişaftin, Turkên ku ji Asiya ve hatîne gelên Girîkî, Bulgarî, Laz û Tat û Lîdî bi dare zorê kirin Turk, wilo jî wan reşemirovên, ku kolonyaliyên Ewrûpî nêçîra wan li Afrîka kirîne, niho li Amerîka bi nijada Sipî re welatê xwe avadikin, ji hev dizewicin û çandeke Amerîkî ya nûjen pêda dibe, ku herdu dîmenên nijadî li ser wê hene. Hema ne herdem wilo ye. Li Italiya, wekî Boas (1858-1942) dibêje, du şêweyên seriyan hene, ku mirov  li bakurê Italiya û li başûrê wê ber bi çav dike, li Sûriye jî, em dibînin, ku Erebên çolê ne wekî mirovên bajarî ne, porê wan “Pirça seriyên wan” piçekî ji hev cihê ye, şêweyekî gustîlkî û reş heye û şêweyekî wekî yê Ewrûpiyan heye, tevî ku herdu şêwe xwe Ereb dizanin, û seriyên dirêjokî hene, ku bêtir yên Ereban in û seriyên wekî yên Kurdan hene, ku bi eniyeke pehn, pozekî “difnekî” mezin û paşiya wan seriyan wekî kendalekî ku hatiye birrîn dixuye. Di navbera Cihowên welatên Ewrûpî û yên welatên Rojhilata Navîn de gelek ciyawaziyên reng û dîmen û por û serî hene. Bo tevlihevbûna van nijadan, û guhartina van zincîrkên nijadî, hîn demeke dirêji ji hevjîna mirovî pêwîst e

 Di ola “Dînê” Islamê de, mirov hemî berê neteweyek bûn. Li ba Xwedayê dilovan û mîhreban cudahî di nêvbera nijadan, rengan, zimanan û gelan de nîne. Nabe mirovê bawermend li têla nijadî xîne, û piştvaniya gelê xwe an êla xwe, rengê xwe an nijadê xwe, di zorbaziyê an setemê de bike. Gava ew di her warekî piştvanê nijadê xwe an gelê xwe be, di rewşa zordariyê de, êdî ew ji xêza rast û dirist a ola Islamê derdikeve, ev tew naye pejirandin

Ereban berê digotin:”Harîkarên birayê xwe bin, çi zalim û çi mezlûm

Di Islamê de jî, cenabê pêxember Muhemmed, selewat û silav lê bin, ev pevek li ber rêhevalên xwe got. Yekî pirs ji wî kir, ka ev çewa dibe, got:” Ey pêxemberê Xwedê, em têgihan çewa harîkariya birayê xwe li hembera setemê bikin, lê em çewa harîkariya birayê xwe di setemê de bikin”. Bersîv da, got:”Bi destê wî bigirin, da ew setemê neke, eve harîkariya we ji wî re ye

Gotina wî ya di tevakirina ola Islamê de gelek navdar e, gava gotiye, ku ne cudahiya yekî Sipî ji yekî Reş heye û ne jî ya yekî Reş ji yekî sipî. Cudahiya yekî Ereb ji yekî Ne-Ereb tune ye, ne jî ya yekî Ne-Ereb ji yekî Ereb, tenha (Cudahî) bi tirsa ji Xwedê (Teqwa) heye

 Di gotara me 4ê de, em li ser Zevîn “Zemîn“ û Geografiya wê rawestin, eger Xwedê rê bide me

((Bermayê gotarê heye))